Η γενεακή επίδραση στη γονεϊκή προσδοκία

γράφουν ο Μιχάλης Παπαντωνόπουλος, Ψυχολόγος, Eπιστημονικά υπεύθυνος, Κέντρου Ημέρας Εφήβων «Πλόες» - Ε.ΨΥ.ΜΕ.
και η Ελεονώρα Γκουσιάρη, Ψυχολόγος, Επιστημονικά Υπεύθυνη, Ξενώνες Εφήβων «Πλόες» - Ε.ΨΥ.ΜΕ.

Η γενεακή διάσταση ουδέποτε υπήρξε ιδιαίτερα δημοφιλής ως αντικείμενο έρευνας της ψυχολογίας, ενώ η διάσταση που ενδεχομένως προκρίνει, η ιστορική, φαίνεται να έχει εξοβελιστεί - μαζί με την κοινωνική - από τις ψυχολογικές εξηγήσεις και ερμηνείες των ανθρώπινων φαινομένων. Ωστόσο, η μέριμνα για την εξέταση ενός ζητήματος, όπως είναι η διαμόρφωση της γονεϊκής προσδοκίας για το μέλλον των παιδιών υπό το κοινωνικό και το ιστορικό φίλτρο που προσφέρει η γενεακή διάσταση, συγκροτεί μια πολιτισμική θεώρηση του φαινομένου.

Η γενιά δεν αφορά σε μια μόνο χρονικά ή χωρικά προσδιορισμένη ηλικιακή κατηγορία, αλλά ορίζεται από τη συμμετοχή μιας ομάδας σε ένα κοινό κοινωνικό και πολιτισμικό χώρο, προσδιορισμένο βιωματικά (Μαντόγλου και Μελέτη, 2013). Η κοινή γενεακή ταυτότητα φαίνεται να συγκροτείται μέσα από τις κοινές εμπειρίες, εντυπώσεις, πρακτικές, αναπαραστάσεις και αντιλήψεις των ομάδων που βρίσκονται σε συγκεκριμένο χώρο και χρόνο. Οι άνθρωποι μιας γενιάς γεννήθηκαν την ίδια εποχή, δέχθηκαν κοινές πολιτισμικές επιρροές και είχαν κοινή ιστορική, κοινωνική, πολιτική και περιβαλλοντική τύχη (Μαντόγλου και Μελέτη, 2013).

Στο παρόν κείμενο θα επικεντρωθούμε στις γενιές γονέων που στη βιβλιογραφία παρουσιάζονται ως Baby Boomers (BB), Generation X (GenX) και Generation Y. Όπως φαίνεται στο παραπάνω διάγραμμα οι BB έρχονται στον κόσμο μεταξύ του 1946 και του 1964, ενώ ενηλικιώνονται μεταξύ του 1964 και του 1982. Τα παιδιά των BB υπάγονται στις γενιές που θα ονομαστούν Generation Y (ως επί το πλείστον) ή Millennials. Οι γεννήσεις της GenX εμφανίζονται μεταξύ του 1965 και του 1980, ενώ ενηλικιώνονται μεταξύ του 1983 και του 1998. Αντίστοιχα, οι Millennials γεννιούνται μεταξύ 1981 – 1996 και ενηλικιώνονται μέσα στην πρώτη δεκαετία της νέας χιλιετίας. Τα παιδιά των X και Y υπάγονται στις γενιές των Zoomers (ή Generation Z) και της Alpha (λιγότερο).

Παρότι η γονεϊκότητα στο πεδίο των ανθρωπιστικών επιστημών έχει συνδεθεί με την έννοια της φροντίδας, η αγωνία των γονέων για το μέλλον των παιδιών τους, όπως εκφράζεται μέσα από τις γονεϊκές προσδοκίες, φαίνεται να παρουσιάζει ιδιαίτερα κοινωνικά χαρακτηριστικά σε κάθε χρονική περίοδο. Την ανάδυση αυτών των χαρακτηριστικών θα επιχειρήσουμε, μέσα από τη σύνδεση της γονεϊκής προσδοκίας με τη γενιά, εμπλουτίζοντας, με την ενσωμάτωση της πολιτισμικής (ιστορικής και κοινωνικής) διάστασης, τη συζήτηση για τη διαμόρφωση των περιεχομένων της γονεϊκότητας. Για αυτό το λόγο, πριν γίνει αναφορά στην ανάδυση των γονεϊκών προσδοκιών και αγωνιών θα επιχειρήσουμε να εστιάσουμε στα ιστορικά δεδομένα της περιόδου που διαμόρφωσαν τις συλλογικές αναπαραστάσεις της κάθε γενιάς.

Ιστορικά - πολιτισμικά ορόσημα

Εκκινώντας από τη δεκαετία ‘60 - ‘70, η περίοδος της “χούντας των συνταγματαρχών” και η εμπειρία της γενικευμένης ανελευθερίας και κρατικής βίας που χαρακτήριζε την επταετία, κατατάσσεται στα σημαίνοντα πολιτικά και κοινωνικά ορόσημα της ιστορικής περιόδου της ενηλικίωσης των BB στην Ελλάδα. Ο αντιδικτατορικός αγώνας και η μαζική πολιτικοποίηση των νέων, η πραγμάτωση της δημοκρατίας με τη Μεταπολίτευση και η ανάπτυξη του κοινωνικού κράτους θεμελιωμένου στις αρχές του Σοσιαλισμού, αποτέλεσαν τη σημαντικότερη πολιτική και κοινωνική αλλαγή της περιόδου που δημιούργησε μια άλλη σχέση πολίτη - κράτους, ενισχύοντας την εργατική τάξη και αναβαθμίζοντας το στάτους των δημοσίων υπαλλήλων. Παράλληλα, σε διεθνές επίπεδο τα πολύμορφα κοινωνικά κινήματα (αντιπολεμικά, Μάη ‘68, αντι-αποικιοκρατικά κλπ) έφεραν δυναμικά στο προσκήνιο επίδικα όπως η γυναικεία χειραφέτηση και η σεξουαλική απελευθέρωση, αλλά και το τέλος της αποικιοκρατίας με την άρση των μπλοκ του “Σιδηρού Παραπετάσματος”, όπως είχαν διαμορφωθεί μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Αναφορικά με την GenΧ, που ενηλικιώνεται εντός των δεκαετιών ‘80 -’90, τα ιστορικά ορόσημα που τη σημάδεψαν είναι η Πτώση του Τείχους του Βερολίνου και η επικείμενη κατάρρευση του Υπαρκτού Σοσιαλισμού, με πλήρη οικονομική και πολιτική επικράτηση του λεγόμενου “Δυτικού Μπλοκ” (οι χώρες του Νατοϊκού Συνασπισμού). Ταυτόχρονα και σε ιδεολογικό επίπεδο, αναδείχθηκε σε κυρίαρχη η αφήγηση του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού για το “Τέλος της Ιστορίας”, αλλά και την απελευθέρωση της αγοράς από τους κρατικούς περιορισμούς - ελέγχους. Το ιδεολογικό διακύβευμα της εποχής επιφυλάσσει στον/ην καθένα-μια την απελευθέρωσή του/της από τα δεσμά του κράτους, προκειμένου να αναδειχθεί σε επιχειρηματία και μάλιστα επιχειρηματία του εαυτού του, όπου ο εαυτός είναι το ίδιο του το κεφάλαιο, είναι παραγωγός και πηγή εισοδημάτων για τον ίδιο τον εαυτό του (Foucault, 1979). Οι συλλογικοί αγώνες για κοινωνική δικαιοσύνη δίνουν τη θέση τους στον ατομικό - οικογενειακό αγώνα για ευμάρεια και οικονομική ανάπτυξη.

Ενώ η γενιά των ΒΒ σε συλλογικό επίπεδο αναμετρήθηκε με την κρίση των πυραύλων και την απειλή ενός Γ’ Παγκόσμιου Πολέμου, οι μετανεωτερικές αγωνίες της GenX και Y, περισσότερο διάχυτες, επικεντρώνονται σε συλλογικό επίπεδο στους φόβους από ένα τρομοκρατικό χτύπημα και σε ατομικό, στο άγχος θανάτου από τον καρκίνο, όπως επισημαίνει και ο μαρξιστής πολιτικός φιλόσοφος και θεωρητικός Fredric Jameson (1991). Επιπρόσθετα και ενώ η γενιά των BB έδρεψε τους καρπούς των συλλογικών κοινωνικών και πολιτικών αγώνων κατοχυρώνοντας θέσεις εξουσίας και εξασφαλίζοντας την οικονομική της ευημερία, οι επόμενες γενιές είχαν να αναμετρηθούν με την απειλή μιας οικονομικής, πολιτικής και κοινωνικής κρίσης (ως αποτέλεσμα των πολιτικών επιλογών των BB), υιοθετώντας περισσότερο τον ατομικιστικό πολιτισμικό κανόνα. Στην αυγή της νέας χιλιετίας ο “επιχειρηματίας του εαυτού του” σταδιακά μετατρέπεται σε “χρεωμένο άνθρωπο”, ο οποίος ταλαντεύεται μεταξύ ασκητικής ηθικής της εργασίας και του χρέους και της ηδονιστικής ηθικής της κατανάλωσης, όπως επισημαίνει ο Maurizio Lazzarato (2013). Ο χρεωμένος, άνθρωπος κατακλύζεται από αγωνίες και ενοχές συνεπακόλουθες ενός οξυμένου κοινωνικού ανταγωνισμού, που περιστρέφονται γύρω από την επιβίωση του, αλλά και την αυτοβελτίωση και αυτοφροντίδα.

Προσδοκίες και φόβοι κάθε γενιάς

Εάν συμφωνήσουμε ότι οι φόβοι και οι αξίες της κάθε γενιάς διαμορφώνουν σε ένα βαθμό και τις γονεϊκές αγωνίες και προσδοκίες, είναι λογικό ενδεχομένως, οι BB να επιδιώκουν να εξασφαλίσουν για τα παιδιά τους εγγυήσεις επιτυχίας και ευτυχίας, προσδοκώντας ή αναμένοντας να διατηρήσουν ή να επεκτείνουν τον “οίκο”. Δεν είναι καθόλου τυχαίο που τα παιδιά των BB (τα πρώτα υπερφορτωμένα παιδιά) γέμισαν το εβδομαδιαίο πρόγραμμά τους με δραστηριότητες (ξένες γλώσσες, μουσικά όργανα, αθλητικές δραστηριότητες), που θα εξασφάλιζαν τον εντοπισμό του ιδιαίτερου ταλέντου του κάθε παιδιού και θα έστρωναν το δρόμο της κοινωνικής επιτυχίας.

Η GenX και Y, παρότι δεν σταμάτησαν να αναζητούν το “ταλαντούχο” παιδί, φαίνεται ότι έχουν να αναμετρηθούν με “σοβαρότερα” ζητήματα, μιας και το εβδομαδιαίο πρόγραμμα συμπληρώνεται από “ειδικές θεραπείες” με επισκέψεις σε επαγγελματίες ψυχικής υγείας ή ειδικής αγωγής. Τα χαρακτηριστικά και οι μορφές που παίρνουν οι αγωνίες αυτών των γενεών, επικεντρώνονται στην εξασφάλιση της υγείας ή της ομαλής ανάπτυξης των παιδιών, στην προσδοκία της ασφαλούς κοινωνικοποίησης και αποφυγή των κινδύνων θυματοποίησης που ελλοχεύουν στο σχολείο ή το διαδίκτυο (bullying) και φυσικά, στην εξασφάλιση της επιβίωσης, που συνδέεται ιδιαίτερα με τις εγγυήσεις για την σχολική επιτυχία. Τα παραπάνω επιρρώνονται από τα εκατοντάδες εγχειρίδια ειδικών, στα οποία οι τελευταίοι-ες διαγιγνώσκουν τις αποκλίσεις με βάση την ‘κατάκτηση’ ή όχι συγκεκριμένων αναπτυξιακών ορόσημων και σταδίων. Η ανάπτυξη των παιδιών, πλέον, για να είναι ομαλή οφείλει να επιβλέπεται και να εκτυλίσσεται σε ελεγχόμενα περιβάλλοντα. Η νέα θεραπευτική κουλτούρα, όπως θα έλεγε και ο Αμερικανός ιστορικός Christopher Lash, προάγει έναν σφετερισμό των οικογενειακών λειτουργιών από εξωτερικές υπηρεσίες, όσο οι “παλαιομοδίτες” γονείς, εκείνοι-ες που δεν μετέχουν αυτής της νέας γνώσης, εμφανίζονται ανεπαρκείς ως προς την κάλυψη των αναπτυξιακών και συναισθηματικών αναγκών των παιδιών τους (Lash, 2002). Η γονεϊκότητα συρρικνώνεται σε “ρόλους” που πρέπει οι γονείς να αναλάβουν να παίξουν επιτυχώς αν θέλουν να πραγματώσουν ορθά την ανατροφή των παιδιών τους.

Για πρώτη φορά κάθε πτυχή της ανθρώπινης δραστηριότητας - και ειδικά η τέχνη - απέκτησε την αντίστοιχη εκδοχή σε θεραπευτική προσέγγιση (μουσικοθεραπεία, δραματοθεραπεία, παιγνιοθεραπεία, χοροθεραπεία κοκ). Το παιδί της GenX και της Y αντιμετωπίζεται ως δυνάμει προβληματικό (γεννιέται παθολογικοποιημένο), ενώ ο γονέας είναι δυνάμει ένοχος για διάπραξη κάποιου ολέθριου σφάλματος που θα διαταράξει την ομαλότητα της ανάπτυξης. Το βλέμμα των ειδικών χρησιμεύει στην αποκατάσταση ενός προτύπου κανονικότητας και άρση των όποιων ευθυνών - ενοχών της οικογένειας, αλλά και των λοιπών κοινωνικών δομών εντός των οποίων αναπτύσσεται το παιδί (σχολείο).

Η προσδοκία των γονέων είναι θολή. Από τη μία επιθυμούν εγγυήσεις ότι το παιδί δεν νοσεί και για αυτό φέρνουν στην οικογένεια το βλέμμα (μεσολάβηση) του ειδικού. Από την άλλη, φροντίζουν από νωρίς, το ειδικό βλέμμα αυτό να είναι στραμμένο προς το παιδί και όχι προς τις μεταξύ τους σχέσεις. Αυτό φαίνεται να αποδεικνύεται από τον σημαντικό αριθμό παρεμβάσεων ειδικών θεραπευτών σε παιδιά σε σχέση με τον αριθμό των παρεμβάσεων σε επίπεδο ζευγαριού. Αυτό, φυσικά, πέρα από το ότι πιθανόν, απαλλάσσει τους γονείς από το “βάρος” της ευθύνης, βασίζεται σε δομικές διαστάσεις της άσκησης του πεδίου των ειδικών θεραπειών που προσανατολίζονται προς τα παιδιά. Θέματα που ίσως όφειλαν να ασχοληθούν οι γονείς μετατίθενται στα παιδιά. Το πρόβλημα δεν εντοπίζεται στις σχέσεις ή στις ίδιες τις παρεμβάσεις των ειδικών, αλλά εγκαθίσταται ως “σύνδρομο” ή ως “διαταραχή” στο εσωτερικό του παιδιού.

Από το γονιό που στρώνει το μέλλον για τα παιδιά στο γονιό που προστατεύει τα παιδιά του από το μέλλον

Οι γονεϊκές προσδοκίες από την GenX και έπειτα, φαίνεται να καθορίζονται σε ένα μεγάλο βαθμό από την αντιμετώπιση ασύμμετρων απειλών. Οι κίνδυνοι προέρχονται από παράγοντες που δεν διαθέτουν λογική ή βούληση. Η αναπαράσταση της τυφλής βίας που φέρνει η μη κρατική πολιτική βία (τρομοκρατία), οι φυσικές καταστροφές, η κλιματική αλλαγή, ο καρκίνος και τα αυτοάνοσα νοσήματα και οι μολυσματικές ασθένειες οφειλόμενες σε νέους τύπους ιών αποτελούν τα μείζονα προβλήματα της νέας εποχής και κατακλύζουν το μιντιακό σύμπαν, ενώ σε επίπεδο πολιτικών προγραμμάτων καθημερινά κηρύσσεται “πόλεμος” σε αόρατους εχθρούς.

Αυτές οι γενιές φαίνεται να έχουν τραβήξει μια γραμμή που τις χωρίζει από τις επόμενες. Ύστερα από τη δική τους εμπειρία, ελλοχεύει πρωτίστως ο κίνδυνος. Ο κίνδυνος σχετίζεται με την απειλή από τον Άλλο (τον ξένο, τον ανοίκειο), με την απειλή των νέων τεχνολογιών (διαδίκτυο, video games), την απειλή της θυματοποίησης των παιδιών τους. Οι γονείς αυτοί ανήκουν στις τελευταίες γενιές που έπαιξαν σε ανοικτούς δημόσιους χώρους (πλατείες, πάρκα), εκτός του βλέμματος των δικών τους γονέων. Πολλές φορές θα ακούσουμε να λένε ότι “ίσα που πρόλαβαν να παίξουν έξω ξέγνοιαστα”, υπονοώντας ότι οριακά γλίτωσαν από τον κίνδυνο που συνοδεύει τους νέους καιρούς. Τα παιδιά των GenX και Υ από την άλλη, παίζουν υπό το άγρυπνο βλέμμα γονέων - ειδικών σε χώρους και χρόνους με όρια, ζουν “οριοθετημένα”.

Η κοινωνικοποίηση, από αυθόρμητο και απρόβλεπτο συμβάν, γίνεται ένα ιδιαίτερα δύσκολο “πρότζεκτ” το οποίο αδυνατεί να “σκηνοθετήσει” ο γονέας και για αυτό αναθέτει μερίδια “ρόλου” του σε ειδικούς, οι οποίοι επιτηρούν ή υπαγορεύουν τους κανόνες του παιχνιδιού, επιβλέποντας ταυτόχρονα και τη συναναστροφή με τα άλλα παιδιά. Οι γονείς μεταθέτουν σημαντικά κομμάτια της ευθύνης της πραγματικής φροντίδας των παιδιών σε ειδικούς που εγγυώνται την υγεία και την ασφάλεια, ενώ παράλληλα θέτουν υπό διακύβευση την ελευθερία και αυτοδιάθεση των παιδιών.

Η γενιά των BB επιχείρησε να φτιάξει ένα “στρωμένο”, έτοιμο μέλλον για τα παιδιά της, χωρίς ωστόσο τα τελευταία να έχουν λόγο για αυτό. Σε αυτό το μέλλον τα παιδιά των BB επιχειρούν, με την αρωγή των ειδικών, να προστατεύουν τα δικά τους παιδιά από ένα δυστοπικό μέλλον. Στο σημείο αυτό, αξίζει να βάλουμε τη στίξη και να φέρουμε στο μυαλό μας μια από τις αποφθεγματικές φράσεις που αποδίδονται στον Φραντς Κάφκα: Αφήστε σας παρακαλώ το μέλλον να συνεχίσει να κοιμάται, όπως οφείλει. Γιατί αν κάποιος το ξυπνήσει πριν την ώρα του, τότε θα αποκοιμηθεί το παρόν του.

Βιβλιογραφία

• Μαντόγλου, Α. και Μελέτη, Κ., 2013. Επιστημονικός λόγος περί κοινωνικών αναπαραστάσεων και ιδεολογιών. Αθήνα: Παπαζήση.
• Παπαμιχαήλ, Γ., 2010. Τέλος Εποχής. Οικονομική επιτήρηση, κοινωνική κρίση, πολιτική υποτέλεια και ιδεολογικές ανακατατάξεις στη σύγχρονη Ελλάδα. Αθήνα: Πεδίο.
• Foucault, M., 1979. Η γέννηση της Βιοπολιτικής. 1η επιμ. Αθήνα: Πλέθρον.
• Jameson, F., 1991. Το Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού. Αθήνα: Νεφέλη.
• Lazzarato, M., 2013. Η κατασκευή του Χρεωμένου Ανθρώπου. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
• Lash, C., 2002. Η κουλτούρα του ναρκισσισμού. Θεσσαλονίκη: Νησίδες.